DWÓR „KRZYŻOWNIKI” wpisany do rejestru zabytków w Gdańsku
Krzyżowniki określane w średniowieczu Schidlitzer Mühle początkowo stanowiły dobra Zakonu Krzyżackiego. Na ich obszarze wg przekazów historycznych od 1400 r. funkcjonował młyn. Jeszcze w średniowieczu dobra nadano gdańskiej rodzinie patrycjuszowskiej Bocków, co zostało potwierdzone w 1479 r. przez Zygmunta Kazimierza Jagiellończyka. Od 1520 r. majątek Krzyżowniki należał do rodziny Brandesów – najpierw do sędziego gdańskiego Dietharda Brandesa, a następnie do jego potomków: syna Johanna Brandesa, potem wnuka Gerharda Brandesa. Oboje z potomków byli burmistrzami Gdańska: Johann w l. 1548–1577, a Gerhard w l. 1592–1611. Kolejnymi spadkobiercami po Gerhardzie Brandesie byli: jego syn o imieniu Johann (ławnik), wnuk o imieniu Johann i prawnuk Johann Gerhard (ławnik). Po Brandesach, w XVII w. majątek Krzyżowniki dzierżawiła rodzina Schwartzwaldów – Jan Schwartzwald, następnie syn Henryk i wnuk Henryk. W 1. połowie XIX wieku posiadłość należała do rodziny Rotzoll – Christiana Friedricha, później odziedziczył ją Gotthilf Friedrich Rotzoll. Od 1.X.1883 r. na terenie dawnego założenia dworsko-parkowego działał: Państwowy Zakład Wychowawczy (Provinzial-Erziehungsanstalt Tempelburg, od 1920 pod zmienioną nazwą: Staatliche Erziehungsanstalt Tempelburg) przy Karthäuser Straße 243/245, a od ok.1935 r. – rejonowa szkoła powszechna (Bezirksschule Danzig-Tempelburg). W okresie powojennym w dawnym zespole podworskim funkcjonowała szkoła podstawowa, w l. 1948-1971 – VIII Liceum Ogólnokształcące, od 1972 r. – koszary ZOMO, następnie – Zespół Szkół Poligraficznych i Ogólnokształcących. Od 1992 w budynku dawnego dworu funkcjonuje II Podstawowo- Gimnazjalny Zespół Szkół Społecznych (obecnie II Społeczna Szkoła Podstawowa STO).
Nie zachowały się przekazy jak pierwotnie mógł wyglądać dwór w Krzyżownikach. Bardzo prawdopodobne, że mógł być drewniany lub częściowo drewniany. W dawnej wsi Siedlce położonej w bezpośrednim sąsiedztwie Krzyżownik występowała zabudowa szkieletowa, która została przedstawiona na sztychu Petera Willera z 1687 r. Pod obecnym placem zabaw, usytuowanym po stronie południowej d. dworu znajduje się piwnica wzniesiona z kamienia, która jest skomunikowana z piwnicą występującą pod fragmentem obecnie zachowanej bryły dworu. Nad tą piwnicą musiała się pierwotnie wznosić jakaś zabudowa, być może drewniana.
Władze Gdańska w 1536 r., czyli w okresie kiedy gospodarzem założenia dworsko-parkowego był Johann Brandes (syn Dietharda), podjęły decyzję o budowie drewnianego, podziemnego rurociągu doprowadzającego wodę pitną do miasta ze stawu młyńskiego w Krzyżownikach zasilanego Potokiem Siedleckim z jeziora Jasień. Od stawu młyńskiego woda płynęła rurociągiem, który przebiegał wzdłuż obecnej ul. Kartuskiej, Nowych Ogrodów do Kunsztu Wodnego, który zlokalizowany był na terenie obecnego Targu Siennego. Przebieg wodociągu przez założenie dworskie w Krzyżownikach przedstawia mapa z 1717 r. (przedstawiona na załączniku nr 4, il. 7). Dwór miał bezpośrednie przyłącze do rurociągu.
Za czasów gdańskiego ławnika Johanna Brandesa (syna Gerharda) dnia 4 lipca 1623 r. rezydencję w Krzyżkach odwiedził król Zygmunt III Waza, który w dniach od 1 do 19 lipca przebywał w Gdańsku. Celem przyjazdu króla nad wybrzeże było sprawdzenie przygotowań floty polskiej do wojny ze Szwecją. Johann Brandes był tajnym doradcą królewskim.
Zachowana bryła dawnego dworu bez późniejszych przybudówek pochodzi z ok. poł. XVII w., kiedy właścicielami majątku była rodzina Schwartzwaldów. Na podstawie analizy bryły budynku i układu pomieszczeń wynika, że dwór został założony na rzucie prostokąta usytuowanego dłuższym bokiem wzdłuż drogi prowadzącej do Kartuz, obecnie ul. Kartuskiej. Miał on układ pojedynczego traktu, składającego się najprawdopodobniej z trzech pomieszczeń na każdej z kondygnacji. W przyziemiu, w narożniku północno-wschodnim usytuowana była sień, a klatka schodowa – w narożniku południowo-wschodnim. Po stronie zachodniej sieni i klatki schodowej usytuowane były izby (pokoje) przechodnie, które najprawdopodobniej tworzyły amfiladę. Obecnie układ funkcjonalno-przestrzenny wnętrza w znacznym stopniu jest wtórny. Część pomieszczeń została wtórnie podzielona. Z okresu nowożytnego zachował się barokowy wystrój elewacji wschodniej (fasady) i zachodniej oraz piwnica pod częścią wschodnią ze sklepieniem krzyżowym z lunetami, wspartym na ośmiobocznym, kamiennym filarze. Pierwotnie fasadę dworu zdobił kartusz znajdujący się pośrodku 2. kondygnacji, który widoczny jest na pocztówce z 1911 r. (przedstawionej na załączniku nr 3).
Na podstawie przekazów kartograficznych wiadomo, że oprócz dworu na terenie założenia znajdowała się zabudowa folwarczna usytuowana po obu stronach drogi prowadzącej do Kartuz. Na podstawie źródeł historycznych wiadomo, że młyn wchodzący w skład zespołu dworskiego został zniszczony w okresie wojen napoleońskich.
Od 1763 r. podmiejska rezydencja w Krzyżownikach była miejscem zebrań loży masońskiej „Pod Trzema Pionami”.
Na początku XIX w. na terenie dawnego założenia podworskiego wzniesiono nową zabudowę, a dwór rozbudowano w taki sposób, że uzyskał rzut litery „T”. Stan taki obrazuje mapa z 1807 r., na której wskazano zespół budynków podworskich oraz park z trzema stawami (przedstawiona na załączniku nr 3, il. 13). Park wraz z Potokiem Siedleckim otaczał zabudowę od strony wschodniej, północnej i zachodniej. Fotografia z 3 ćw. XIX w. przedstawia dwór z dostawionym od strony południowej niewielkim, parterowym skrzydłem z tarasem na dachu i dwukondygnacyjny, wolnostojący budynek mieszkalny, kryty czterospadowym dachem naprzeciwko fasady dworu (przedstawiona na załączniku nr 3, il. 4). Dwór skomunikowany był wówczas z nowym budynkiem mieszkalnym drewnianym łącznikiem w formie pomostu, z którego można było wejść na taras dachu dobudowanego skrzydła. Założenie od frontu, tzn. od strony południowej było ogrodzone. Skrzydło obecnie pełni funkcję biblioteki. W rozbudowanym wtórnie od strony wschodniej budynku mieszkalnym mieści się obecnie schronisko młodzieżowe.
W l. 1881-1883 dawną patrycjuszowską rezydencję zmodernizowano i zaadaptowano wg projektu Brunona Ehrhardta z funduszy państwowych na potrzeby Państwowego Zakładu Wychowawczego (Provinzial-Erziehungsanstalt). W tym okresie rozbudowano dwór wzdłuż elewacji północnej: o nową klatkę schodową z korytarzami oraz łącznik ze skrzydłem w narożniku północno-zachodnim. Ze względu na przebieg Potoku Siedleckiego łącznik ze skrzydłem został dobudowany pod skosem do dawnego dworu. W połaciach dachu dworu wprowadzono małe facjatki, które usytuowane były symetrycznie, na przedłużeniu każdej pary okien elewacji południowej, po środku. Do wzniesionego w 1. połowie XIX w. budynku mieszkalnego usytuowanego naprzeciwko fasady dworu dobudowano neobarokowy, 3-kondygnacyjny budynek, pokryty dwuspadowym dachem, który nawiązywał detalem architektonicznym do dworu. Obecnie w tym budynku mieści się Szkolne Schronisko Młodzieżowe. Kompleks był ogrodzony nowym, murowanym ogrodzeniem (nie zachowanym do dzisiaj). W dawnym dworze mieściła się administracja i izba chorych, w dobudowanym skrzydle północnym – sale internatu oraz stołówka. W nowym budynku dobudowanym do istniejącej zabudowy mieszkalnej, naprzeciwko wejścia do dworu były: szkoła, sala gimnastyczna i sanitariaty. Stan po dostosowaniu dawnego zespołu podworskiego na potrzeby Państwowego Zakładu Wychowawczego prezentuje pocztówka z pocz. XX w. (przedstawiona na załączniku nr 3, il.5). Najprawdopodobniej w 1 ćw. XX w. w części podziemnej, pod przejazdem pomiędzy budynkiem, w którym ob. mieści się schronisko, a dawnym dworem wykonano piwnicę nakrytą żelbetonowym stropem. Państwowy Zakład Wychowawczy dysponował 200 miejscami, jego dyrektorem był Mahlow. Do 1919 r. zarządzany był przez władze gdańskiej rejencji, następnie przez wydział opieki społecznej Senatu II Wolnego Miasta Gdańska. Po 1925 roku część wychowanków przeniesiono do gdańskiego więzienia, w budynku placówki utworzono oddział dla osób przewlekle chorych. Od około 1935 r. w kompleksie zabudowy utworzono rejonową szkołę powszechną (Bezirksschule Danzig-Tempelburg). W okresie późniejszym w założeniu funkcjonowały różne instytucje. Obecnie zespół pełni funkcję szkolną. W 2011 r. nadbudowano łącznik łączący budynek d. dworu ze skrzydłem północnym. W nadbudowanej kondygnacji mieści się pokój nauczycielski, do którego z poziomu piętra prowadzą nowe schody.
Opracowanie: mgr Anna Gahbler (dokumentacja wpisu do rejestru zabytków)
